Przepisy prawa
FORMA I SPOSÓB OCHRONY ZABYTKÓW – REGULACJE PRAWNE
System ochrony zabytków w Polsce reguluje obecnie ustawa z dn. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1586 ze zm.)[1]. Zgodnie z definicją prawną, za zabytek uznaje się nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich część lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową[2]. Wyróżnikiem zabytku nie jest więc czas powstania ale jego indywidualna wartość (artystyczna, historyczna lub naukowa), która analizowana jest bez względu na jego stan zachowania.
W ustawie wyróżniono cztery formy ochrony zabytków[3]:
1. wpis do rejestru zabytków;2. uznanie za pomnik historii;
3. utworzenie parku kulturowego;
4. ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego [wydawane w oparciu o gminną ewidencję zabytków].
Podstawową i najskuteczniejszą formą ochrony konserwatorskiej jest wpis do rejestru zabytków (nieruchomego, ruchomego lub archeologicznego), który następuje na podstawie decyzji administracyjnej wojewódzkiego konserwatora zabytków[4]. Rejestr obejmuje obiekty o wybitnych wartościach, wyróżniające się m.in. stylistyką, kompozycją przestrzenną, autentyzmem, unikatowością, historią związaną z postacią projektanta lub fundatora, itd. Podlegają one ścisłej ochronie konserwatorskiej, tzn. właściciel ma obowiązek – pod rygorem karnym – uzyskiwać pozwolenie WKZ niemal na wszystkie prace i działania prowadzone przy zabytku lub w jego otoczeniu[5]. Istnieją jednak możliwości dofinansowania prac przy zabytku wpisanym do rejestru (m.in. z dotacji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków lub samorządów)[6] oraz przyznawanie zwolnień podatkowych (z podatków od nieruchomości, rolnych, leśnych, od spadków i darowizn)[7].
Nowelizacją ustawy z dn. 18 marca 2010 r.[8] pośrednio wprowadzono dodatkową formę ochrony – gminną ewidencję zabytków, prowadzoną przez wójtów gmin lub burmistrzów i prezydentów miast. Obejmuje ona zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków, znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków[9]. Są to zabytki znaczące dla lokalnego krajobrazu kulturowego, ale oprócz tych wybitnych, wpisanych do rejestru zabytków (albo takich, które w przyszłości mogą zostać wpisane), także te o charakterze regionalnym, np. skromną zabudowę małomiasteczkową lub drewnianą wsi, pozostałości zespołów podworskich (w tym dawne folwarki) i przemysłowych (np. młyny, walcownie, układy wodne), kapliczki, krzyże i figury przydrożne, itp. Ewidencja zabytków prowadzona od lat 50 XX w. miała dotychczas charakter wyłącznie inwentaryzacyjny, polegający na dokumentowaniu tego typu obiektów w formie kart adresowych. O ile jednak ochronę obiektów wpisanych do rejestru zabytków regulowały zapisy ustawy, tak jedyną formą ochrony pozostałych były właściwe zapisy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy, do sporządzania których ewidencja stanowiła materiał wyjściowy. W efekcie, w częstych przypadkach braku planów, zabytki niewpisane do rejestru zabytków pozbawione były jakiejkolwiek ochrony prawnej. Sytuację zmieniła wspomniana powyżej nowelizacja ustawy z 2010 roku, zmieniająca także niektóre inne ustawy, w tym Prawo budowlane. Obecnie, ochronę zabytków ujętych w gminnej ewidencji zabytków uwzględnia się nie tylko w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, ale także w postaci odpowiednich zapisów decyzji o warunkach zabudowy, o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, realizacji inwestycji drogowej, lokalizacji linii kolejowej lub realizacji inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego[10]. Przede wszystkim jednak wprowadzono konieczność uzgadniania z konserwatorem zabytków pozwolenia na budowę (przebudowę, rozbudowę i nadbudowę oraz rozbiórkę budynku)[11], przy czym należy podkreślić, że obowiązek ten spoczywa na właściwym organie budowlanym wydającym taką decyzję, a nie na inwestorze i dotyczy jedynie obiektów które nie są zlokalizowane na terenie wpisanym do rejestru zabytków (np. układu urbanistycznego)[12]. Wymóg ten nie dotyczy prac na zgłoszenie, z wyjątkiem sytuacji, gdy organ budowlany uzna, że mogą one wpłynąć na stan zachowania zabytku[13]. Niestety, ustawodawca nie przewidział możliwości dotowania prac przy zabytkach z ewidencji, ani żadnych ulg podatkowych dla ich właścicieli.
W przypadku krajobrazów kulturowych cechujących się wyjątkowymi walorami krajobrazowymi terenów i dużym nasyceniem zabytków nieruchomych charakterystycznych dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej (nie tylko wpisanych do rejestru zabytków, ale także figurujących w ewidencji) ustawa przewiduje dodatkową ochronę w postaci parku kulturowego, powoływanego uchwałą Rady Gminy, po zaopiniowaniu jej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Szczegółowy sposób ochrony parku, w tym zakazy i ograniczenia na tym terenie, regulują zapisy uchwały[14].
Najcenniejsze zabytki i parki kulturowe w skali kraju mogą uzyskać tytuł pomnika historii, przyznawany przez Prezydenta RP[15]. Jest to jednak tytuł w głównej mierze prestiżowy i nie wiąże się z dodatkowym zakresem ochrony. Umożliwia jednak łatwiejszy dostęp do dofinansowań i dodatkową promocję.
[1] Zastąpiła ustawę z dn. 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury (Dz. U. 1962 z 1962 r., Nr 10, poz. 48)
[2] art. 3 pkt 1 ustawy z dn. 23 lipca 2003 r o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1586 ze zm.)
[3] art. 7 cyt. wyżej ustawy
[4] art. 9-10 cyt. wyżej ustawy
[5] art. 36 cyt. ustawy – Pozwolenia WKZ wymaga: prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych, badań konserwatorskich, architektonicznych, archeologicznych, trwałe przemieszczanie zabytku, dokonywanie jego podziału, zmiana przeznaczenia lub sposobu korzystania, umieszczanie urządzeń technicznych, tablic, reklam i napisów oraz inne działania mogące prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku, poszukiwanie ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym archeologicznych, przy użyciu urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania
[6] art. 74 i 81 cyt. ustawy
[7] warunkiem uzyskania zwolnień podatkowych jest indywidualny wpis do rejestru zabytków oraz utrzymanie i konserwacja zabytku zgodnie z przepisami o ochronie zabytków, z wyjątkiem części zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej - art. 7 ust. 1 pkt 6 ustawy z dn. 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz. U. z 1991 r, Nr 9 poz. 31 ze zm.); art. 12 ust. 1 pkt 11 ustawy z dn. 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym (Dz. U. z 1984 r., Nr 52 poz. 268, ze zm.); art. 7 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o podatku leśnym (Dz. U. 2002 Nr 200 poz. 1682, ze zm.); art. 4, ust. 1, pkt. 9 ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadku i darowizn (Dz. U. 1983 Nr 45 poz. 207, ze zm.);
[8] Ustawa z dnia 18.02.2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2010 r., nr 75, poz. 474)
[9] art. 22 pkt 2 ustawy z dn. 23 lipca 2003 r o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1586 ze zm.)
[10] Art. 7 pkt 4, art. 18 i 19 cyt. wyżej ustawy
[11] Art. 39 pkt 3 ustawy z dn. 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2006 r, Nr 156, poz. 1118, ze zm.).
[12] W przypadku gdy obiekt figurujący w ewidencji zabytków znajduje się na terenie wpisanym do rejestru zabytków (np. układu urbanistycznego, parku podworskiego lub cmentarza) wymagane jest od właściciela uzyskanie pozwolenia od WKZ przed uzyskaniem decyzji o pozwoleniu na budowę (art. 39 pkt 1 Prawa budowlanego).
[13] art. 30 ust. 7 pkt 3 Prawa budowlanego – właściwy organ może nałożyć obowiązek uzyskania pozwolenia na prace objęte obowiązkiem zgłoszenia, jeżeli ich realizacja może spowodować pogorszenie stanu zachowania zabytku
[14] art. 16-17 ustawy z dn. 23 lipca 2003 r o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1586 ze zm.)
[15] art. 15 cyt. wyżej ustawy